Moderne Nederlandse schilderkunst als inspiratie

Lukáš Vítek

De Nederlandse kunst is wereldberoemd. Dat geldt vooral voor de schilders van de Gouden Eeuw. Iedereen heeft ooit over Rembrandt gehoord. Iedereen weet min of meer wie Rubens was. De kunstwerken zoals De Nachtwacht en Rubens’ Zelfportret maken een natuurlijk deel van de Europeese cultuur uit. Maar wat weet je van de moderne Nederlandse kunst? Is er iemand behalve Mondriaan die voor een waarnemer de moeite waard zou zijn? Twijfel er niet aan!

Hoe wordt iemand een deel van de canon? Ten eerste is het van belang als een kunstenaar enorm productief is zoals dat het geval is bij Picasso, Rodin of Warhol. Hoe meer geproduceerde werken, hoe grotere de kans om zich te handhaven. Ten tweede moet hij vaak ook dood zijn wat een treurige regel is. Bijvoorbeeld Van Gogh werd pas na zijn dood bekend. Kortom: de kunstenaar heeft veel tijd nodig om bekend te worden.

                          

De rol van de kunst in de twintigste eeuw is niet makkelijk. Eén van de redenen daar van is het feit dat het vaak niet om de figuratieve kunst gaat. Zoals de Amerikaanse kunsthistoricus James Elkins, de auteur van het invloedrijke boek Pictures and Tears zegt, hebben moderne en postmoderne kunstwerken meer invloed op het verstand dan op het gevoel. Dit stelt ons voor een probleem. Mensen genieten vaak van het impresionisme, ook in het heden omdat het veel indrukken weergeeft. Monet en Renoir, dat is heel toegankelijke, heel makkelijke kunst. Maar als je van een vuilnisbak een kunstwerk maakt, dan geniet niet iedereen ervan. De overgang tussen de nieuwe en de oude kunst en het ontstaan van de abstracte kunst is fascinerend. Daarom laat me na deze preliminaire opmerkingen een paar woorden over de kunstenaar Theo van Doesburg zeggen, die betrokken was bij het beroemde tijdschrift De Stijl heeft.

Van Doesburg is in 1883 in Utrecht geboren. Hij kwam tot de kunst als een autodidact. Dit doet aan het leven van Van Gogh denken die onverwacht in de leeftijd van zevenentwintig besloot om kunstenaar te worden. In tegenstelling tot Van Gogh had Van Doesburg een gelukkiger leven toen hij succesvoller was. Hij begon met landschappen, maar al heel snel stapte hij op de moderne kunst over. Door het lezen van Kandinsky, een belangrijke Russische schilder en theoreticus, stopte Van Doesburg met de klassieke mimetische kunst. Kandinsky beweert dat het scheppen uit de geest moet uitkomen, en niet uit de nabootsing van de natuur.

     

Het lezen beïnvloedt veel, maar de werkelijkheid ook. Zo ontwikkelde Van Doesburg zich als kunstenaar onder invloed van de Eerste Wereldoorlog, hoewel hij niet zelf in de loopgraven vocht (Nederland was toen neutraal). In België ontmoette hij mensen die zelf de oorlog ervaren hadden. Dus lieten deze gruwelijke gebeurtenissen hem niet onverschillig. De oorlog als een extreme ervaring verstoorde het traditionele idee over de werkelijkheid wat tot minder mimetische kunst leidde. Van Doesburgs schilderij Meisje met ranonkels (1914) dient als bewijs van deze verandering. Aan de ene kant is het nog niet helemaal abstract, aan de andere kant is er geen sprake van realisme.

Naast het schilderen werkte Van Doesburg ook als theoreticus. Hij schreef honderden artikelen over de moderne, juist tot stand komende kunst en gaf er veel lezingen over. In 1917 richtte hij het tijdschrift De stijl op. In De Stijl introduceerde Van Doesburgs groep “bewust abstracten” wat een veelzeggende naam is. Van Doesburg brengt er de nieuwe ideeën en de nieuwe beginsels voor kunst zoals de terugkeer tot elementaire vormen en de toepassing van primaire kleuren.

In De stijl werden artikels over schilderkunst en literatuur gepubliceerd, maar het beïnvloedde ook veel architecten, o. a. de wereldberoemd architect van de groep Bauhaus: Mies van der Rohe, de auteur van de Villa Tugendhat in Brno. De activiteiten van Van Doesburg kunnen zeker als inspiratie voor hedendaagse kunstenaars en theoretici dienen. Zijn enthousiasme voor progressieve kunst blijft niet alleen in het kader van de Nederlandse kunst zeer opvallend.