Moet Zwarte Piet witter worden?

De Nederlandse Zwarte Piet heeft in de loop van oktober de wereld in beroering gebracht, vooral die van de strijders voor mensenrechten. En iedereen lijkt er behoefte aan te hebben om zijn bijdrage tot de Zwarte Piet-discussie te leveren. Zowel binnen- als buitenlandse media, politici, beroemde personen en zelfs de Verenigde Naties lieten zich verleiden om zich over het lot van Zwarte Pieten uit te spreken. Enkelen beweren dat deze 'racistische' traditie terug te voeren is op de periode van de slavenhandel. Anderen beweren juist dat Zwarte Piet een typisch Nederlandse culturele traditie is en wie daarover twijfelt moet de roe krijgen.

Waar komt Zwarte Piet vandaan?

Ontleend aan dbnl.org : Jan Schenkman, Sint Nikolaas en zijn knecht (1850)

Een van de reguliere verschijningen die bij het optreden van Sinterklaas ofwel Sint Nikolaas horen, is een knecht die het gelaat van de duivel kreeg. Tijdens de zestiende eeuw werden de duivelse knechten vermenselijkt. Dat was een gevolg van allerlei verhalen over de duivel die als mens of dier kan optreden. De duivel in de rol van begeleider van Sinterklaas ontwikkelde zich tot een duivelachtig figuurtje dat tot nu toe in tradities van een aantal Europese landen, onder meer Tsjechiё, verscheen.

Maar in Nederland veranderde dit duivelse wezen nog in de loop van de negentiende eeuw. Pas in 1850 publiceerde de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman zijn prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht. Dat was waarschijnlijk het begin van de traditie van een zwarte knecht die vandaag onafscheidbaar bij Sinterklaas hoort.

Ook de kunsthistoricus Elmer Kolfin heeft voor De Volkskrant vermeldt dat Zwarte Piet aan de Sinterklaastraditie werd toegevoegd tijdens de negentiende eeuw. Bovendien zijn de verbeeldingen van de zwarte knecht op de schilderijen van zwarte kindslaven gebaseerd, aldus Kolfin.

Is de Zwarte Piet-traditie racistisch?

Elke jaar op Pakjesavond gaan duizenden mensen met hun zwartgemaakte gezichten de straten op om Sinterklaasfeest te vieren. Maar tegenwoordig lijkt het dat de 5de december er helemaal anders kan uitzien. Waarom? Zwarte Piet schijnt een negatieve afbeelding te zijn van mensen met Afrikaanse afkomst.

Het gedoe is jaren geleden al begonnen, maar het dreigt dit jaar te escaleren. Achter deze golf van haat tegenover het Zwarte Piet-element in de Sinterklaastraditie zit artiest en activist Quincy Gario. Hij werd vorig jaar tijdens de Sinterklaasoptocht gearresteerd vanwege zijn acties in verband met de campagne Zwarte Piet is racisme. Door middel van zijn campagne sprak hij zijn medeburgers toe om in 2013 de Sinterklaasintocht in Amsterdam tegen te houden. Gario werd een leider van een groep tegenstanders van dit traditioneel Nederlands figuurtje.

De klachten uit Nederland tegenover de Zwarte Piet-traditie bereikten zelfs de mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties. Professor Verene Shepherd, het hoofd van de VN-commissie, liet zich in een interview voor het tv-programma EenVandaag horen dat:

‘The working group cannot understand why the people in the Netherlands cannot see that this is a throwback to the slavery and that in the 21st century this practice should stop.’

De aangifte van mevrouw Shepherd veroorzaakte in Nederland allerlei reacties. Vooral de ‘autochtone’ Nederlanders beschouwden de bewering als ongegrond, met name omdat die nog vóór het officiёle onderzoek werd uitgesproken. Eén dag daarna, op 23 oktober, werd de Pietitie opgericht, een petitie op Facebook voor het behoud van Zwarte Piet. Tot nu toe kreeg de pagina meer dan 2 152 000 likes.

Ook Geert Wilders, de partijleider van de PVV, reageerde er woedend op, zeggend dat er eerder een einde aan de VN moet komen dan aan Zwarte Piet. Hij tweette:

‘VN wil einde Sinterklaasfeest. Stelletje gekken! Ik wil einde VN. U ook? Mail onze VN-ambassade: netherlands@un.int’

Bovendien werd er de vraag gesteld of de Sinterklaastraditie op UNESCO’s Representatieve Lijst voor Immaterieel Erfgoed kan worden geplaatst. Antwoord van de UNESCO: nooit! De redenen ervoor zijn wel duidelijk. Vanwege Zwarte Piet voldoet de Sinterklaastraditie niet aan de voorwaarden voor een nominatie op de ‘immateriёle erfgoed-‘ lijst. De voorwaarden die de kern van de afkeuring uitmaken, luiden als volgt:

• ‘Een genomineerd erfgoed mag niet in strijd zijn met de mensenrechten.’
• ‘Het erfgoed moet uitgaan van wederzijds respect tussen gemeenschappen, groepen en individuen.’
• ‘Het gebruik of de traditie mag geen afbreuk doen aan duurzame ontwikkeling.’

Eind november heeft de VN-commissie op de website Nations Unies Droits de l’homme een betoog openbaar gemaakt waarin ze de Nederlandse regering verzoekt om een open debat in de maatschappij in te voeren. De discussie zou worden uitgevoerd binnen verschillende gemeenschappen met als doel om een traditie tot stand te brengen die niet beledigend, discriminerend en exonofoob is. Integendeel, culturele traditie zou in een vorm moeten bestaat zodat iedereen in de maatschappij – inclusief de minderheden – zich ermee kan identificeren.

De premier-minister Mark Rutte liet zich al eerder in oktober horen dat de Piet-discussie niet de zaak van de regering is, maar die van de samenleving. 'Maar Zwarte Piet is zwart, daar kunnen we weinig aan veranderen,' aldus Rutte.

De Gemeente Amsterdam heeft bij voorbeeld in reactie op de klachten met betrekking tot de Sinterklaasintocht in 2013 een onderzoek uitgevoerd. Hun doel was vast te stellen in hoeverre de Amsterdammers Zwarte Piet als discriminerend voor zichzelf of voor anderen beschouwden. Uit het onderzoek volgde dat ruim een kwart van de Surinaamse Amsterdammers en 14 % van de Ghanezen zich gediscrimineerd voelden. Integendeel, de autochtone Amsterdammers of Amsterdammers met een Marokkaanse of Turkse afkomst ervaren dat niet.

Weg met de tradities?

Culturele tradities zijn niet statisch. In de loop der tijd veranderen ze van karakter door de ontwikkeling van de maatschappij. Dat is onmiskenbaar het geval in Nederland. In januari 2012 waren er in Nederland 21% ‘allochtonen’ op een totale bevolking van 16,7 miljoen mensen. Voor 55% ervan gaat het om de ‘niet-westerse’ allochtonen. De veranderingen in de maatschappij spiegelen zich natuurlijk in de culturere tradities van het land.

Ineke Strouken, de directeur van het Nederlandse Centrum voor Immaterieel Erfgoed zei dat Piet toch met zijn tijd moet meegaan. Ook Erik van Muiswinkel die al veertien jaar als de Hoofdpiet op de nationale televisie werkt, zei voor De Volkskrant dat Zwarte Piet al lang op de tv gewoon ‘Piet’ geworden is. Aldus Van Muiswinkel hoort Zwarte Piet bij Sint zoals Sancho Panza bij Don Quichot, maar toch kan hij kan wel minder zwart en minder knecht worden.

Zoals in Nederland Sinterklaas en Zwarte Piet een onafscheidbaar duo uitmaken, kent ook de Tsjechische traditie de reguliere verschijningen. In contrast met de Nederlandse traditie verschijnen er elk jaar bij het optreden van Sint Nikolaas engeltjes en duiveltjes. De Nederlandse Zwarte Piet vervult eigenlijk de functies van beide: zowel de engel als de duivel. Net zoals onze engel voor het Goede en duivel voor het Kwade staat, zijn in de Nederlandse traditie beide kanten vermengd in een personage: Zwarte Piet. De laatste tijd is hij het symbool van de koloniale geschiedenis geworden eerder dan een symbool van de culturele traditie.

Gaat de Sinterklaas- of Sint Nicolaastraditie werkelijk alleen om de geschiedenis van het land? En is dan de koloniale erfenis een rechtvaardige reden om de culturele tradities te veranderen of verwijderen? Net zoals Nederland haar koloniale geschiedenis achter de rug aan het laten is, is ook in Tsjechiё de christelijke erfenis blijkbaar langzaam aan het verdwijnen. Tsjechiё is vandaag de dag toch één van de meest atheїstische landen in de wereld, volgens onderzoeken net na Japan en China.

Moeten onze tradities zich ook aanpassen aan de vooruitgaande maatschappij en hun historische karakter loslaten? Maar de hoofdvraag is nog altijd: hoe kan een in de kern christelijke traditie een middel voor identificatie zijn in een land vol atheїsten? En hoe kan een in de kern ‘racistische’ traditie een middel voor identificatie zijn in een land vol migranten?